Türk hukukunda 854 sayılı Deniz İş Kanunu 1967 yılından beri yürürlükte olup Kanunun kapsamı ilk maddesinde “Bu kanun denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk Bayrağını taşıyan ve yüz ve daha yukarı gros tonilatoluk gemilerde bir hizmet akdi ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında uygulanır.” şeklinde belirlenmiştir.
Deniz İş Kanununun 14/1. maddesinin I. bendinde sözleşmenin işveren (donatan/armatör) tarafından haklı feshi, II. bendinde gemi adamı tarafından haklı feshi, III. bendinde ortak fesih sebepleri, IV. bendinde ise, kendiliğinden fesih düzenlenmiştir.

Haklı fesih ile ilgili olarak Kanunun 40. maddesinin yedinci fıkrasında “Gemi adamının hak ettiği yıllık ücretli izni kullanmadan, hizmet akdi 14 üncü maddenin II, III ve IV üncü bentlerine göre bozulursa, işveren veya işveren vekili, izin süresine ait ücreti, gemi adamına ödemek zorundadır.” hükmü bulunmaktadır. Bu hüküm, geçtiğimiz günlerde Anayasa Mahkemesi kararı ile iptal edilmiştir.

İptal kararına konu Deniz İş Kanununun 40. maddesinin yedinci fıkrasından “Sözleşme, işveren donatan/armatör tarafından Deniz İş Kanununun 14/1. maddesinin (I). bendi kapsamında haklı nedenle feshedilirse, gemi adamına kullanmadığı yıllık izinlerine ilişkin bir ücret ödenmez” sonucu çıkmaktadır. Açık bir ifadeyle, gemi adamlarının süresi belirli olan, olmayan yahut da sefer üzerine yapılan iş sözleşmesi, işveren tarafından, Deniz İş Kanununun “Önelsiz Fesih ve İnfisah” başlıklı 14. maddesinin birinci fıkrasının ilk bendinde düzenlenen;
a) Gemi adamının herhangi bir limanda geminin hareketinden önce gemiye dönerek hizmete girmemesi veya gemiye hiç dönmemesi,
b) Gemi adamının gemide hizmet görmesinin tutukluluk, hapis veya gemide çalışmaktan menolunması gibi sebeplerle imkânsız bir hal alması,
c) Gemi adamının işveren veya işveren vekiline karşı, kanuna, hizmet akitlerine sair iş ve çalışma şartlarına aykırı hareket etmesi,
ç) Gemi adamının işveren veya işveren vekiline karşı denizcilik kural ve teamüllerine veya ahlak ve adaba aykırı hareket etmesi
hallerinden biri sebebiyle feshedilirse, yıllık ücretli iznini kullanmamış olsa dahi gemi adamının izin süresine ait ücret talep hakkı yoktur.

İşte Yargıtay 9. Hukuk Dairesi tarafından hükmün iptali istenilerek Anayasa Mahkemesine başvuruda bulunulmuş ve Deniz İş Kanununun 14. maddesinin yedinci fıkrası, anayasaya aykırı bulunarak 2022/154 E.-2024/33 K. sayılı 01/02/2024 tarihli Anayasa Mahkemesi kararıyla iptal edilmiştir. İptal kararının gerekçesine kısaca değinmek gerekirse; öncelikle kararda “Dinlenme hakkı anayasal güvence altında bulunan ve ücretli yıllık izin imkanından yararlanmadan sözleşmeleri sona eren işçiler bakımından telafi edici hükümlerin öngörülmesi gerektiği; 6098, 4857 ve 5953 sayılı Kanunlarda kullanılmayan yıllık izne ilişkin ücretin işçiye ödenmesi bakımından sözleşmenin sona erme nedenine bağlı bir şart öngörülmediği” vurgulanmıştır.

Buna bağlı olarak kararda “Bu kuralla gemi adamlarının sözleşmelerinin 854 sayılı Kanunun 14. maddesinin birinci fıkrasının (I) numaralı bendine göre feshedilmesi durumunda hak edip kullanmadıkları yıllık izne ilişkin ücreti talep edemeyecekleri hükme bağlanmış olduğu, gemi adamlarının sözleşmesinin 14. maddenin birinci fıkrası (I) numaralı bendine göre feshedilmesi durumunda kullanmadığı yıllık izne ilişkin ücreti talep edememesi dinlenme hakkı kapsamında bulunan ücretli yıllık izin hakkının işlevini tamamen yitirmesine neden olabilecek nitelikte olacağı” belirtilmiştir.

Yine Anayasa Mahkemesi tarafından, “İşçinin ücretli yıllık izin kullanılmasını sağlamanın işverenin yükümlülükleri kapsamında bulunduğu, ayrıca bu iznin kullanılacağı zaman yasal sınırlar içinde ilke olarak işveren tarafından belirlendiği dikkate alındığında iznin kullanılmasından önce sözleşmenin söz konusu sebeplere bağlı olarak feshedilmesi durumunda uygulanabilecek telafi edici herhangi bir yöntemin öngörülmemiş olmamasının dinlenme hakkına ilişkin devletin pozitif yükümlülükleriyle bağdaşmayacağı” ifade edilmiştir.
Hükmün iptaline ilişkin karar, Resmi Gazetede yayınlanmasından itibaren 6 ay sonra yürürlüğe girecek olup karar 14 Mart 2024 tarihinde yayınlanmıştır. Bu itibarla 14 Eylül 2024 tarihinden itibaren ilgili kanun maddesi yürürlükten kalkacaktır.

Buna göre iş sözleşmesi, gemiye dönmeme veya işveren veya işveren vekiline karşı denizcilik kural ve teamüllerine veya ahlak ve adaba aykırı hareket nedeniyle feshedilen bir gemi adamı, iptal kararının yürürlüğe girmesinden sonra, kullanmadığı yıllık izinlerine dair ücret talep edebilir. Ayrıca 14 Eylül 2024 tarihinden veya hemen sonrasında iptal edilen fıkra yerine açık bir kanun hükmü çıkarılmaması bunu engellemez. Zira Anayasa Mahkemesinin kararı ve gerekçeler son derece açıktır.